Historia polskiej Gardei rozpoczyna się 26 stycznia 1945 roku. Tego dnia ostatnie jednostki zdziesiątkowanej armii niemieckiej wycofały się w kierunku Wisły. Zanim to jednak nastąpiło, Gardeja dostała się w ogień ciężkich walk, toczonych pomiędzy wojskami niemieckimi, a nacierającymi ze Wschodu wojskami radzieckimi. Dawne miasteczko, usytuowane przy granicy Polski i Niemiec zostało zniszczone w 80 %. Omawiając powojenne dzieje Gardei nie można się cofnąć do wydarzeń jakie miały miejsce tuż po zakończeniu pierwszej wojny światowej. Wówczas to na mocy decyzji zwycięskich mocarstw, o przynależności Powiśla, Mazur i Warmii miał zadecydować plebiscyt. Polscy przedstawiciele, biorący udział w rokowaniach pokojowych prowadzonych w Wersalu wielokrotnie podkreślali, że Pomorze Gdańskie i część Prus Wschodnich powinno znaleźć się w granicach Polski. Nie znajdowali jednak posłuchu w gronie francuskich czy angielskich polityków. Ostatecznie zwyciężyła koncepcja przeprowadzenia plebiscytu. Mówiły o tym szczegółowo & 94 – 97 traktatu wersalskiego .Na przestrzeni obejmującej powiaty sztumski i suski oraz część powiatu malborskiego na wschód od Nogatu oraz kwidzyńskiego na wschód od Wisły wezwani będą wszyscy dorośli obywatele do wypowiedzenia się przez głosowanie poszczególnymi gminami, czy życzą sobie, aby poszczególne gminy na tej przestrzeni leżące należały do Polski albo do Prus Wschodnich . Mieszkańcy Gardei, leżącej wówczas w granicach powiatu kwidzyńskiego byli również zobligowani do wzięcia udziału w głosowaniu. Mimo licznych prób agitacji za Polską, przyjazdu do Kwidzyna Jana Kasprowicza i Stefana Żeromskiego, Polacy plebiscyt przegrali. W samej Gardei uprawnionych do głosowania było 815 osób, za przynależnością do Niemiec opowiedziało się 797 głosujących. Zaledwie 18 osób chciało przyłączenia Gardei do odrodzonego państwa polskiego. Granice pomiędzy Polską a Niemcami wytyczono w niewielkiej odległości od miasteczka. Dziś po dawnej granicy polsko-niemieckiej pozostały tylko budynki. A granica przebiegała w pobliżu dzisiejszej stacji benzynowej. Po polskiej stronie znalazła się tylko stacja kolejowa, folwark Kalmuzy i kilka gospodarstw chłopskich. Szkolnictwo pozostało w rękach niemieckich. Do wybuchu II wojny światowej, sytuacja na granicy polsko – niemieckiej pozostawała napięta. Uległa znacznemu zaognieniu po przejęciu w Niemczech władzy przez Adolfa Hitlera. Miało to również swoje odniesienie w militarnych decyzjach. Niemcy po swojej stronie rozpoczęli budowę umocnień, które otrzymały nazwę Pozycja Gardejska .Po polskiej stronie granicy stacjonowały oddziały 16 Dywizji Piechoty. Do dnia dzisiejszego w jamskim lesie zachowały się betonowe bunkry. W styczniu 1945 roku zdziesiątkowane niemieckie dywizje XXVII Korpusu 2 armii nie były wstanie bronić się na Pozycji Gardejskiej. Pośpiesznie wycofywały się w kierunku Wisły. W samym miasteczku trwały natomiast zacięte walki. Gardeja legła w gruzach. W konsekwencji, decyzją już władz polskich zawieszono jej prawa miejskie. Od tego czasu, aż do współczesności, Gardeja jest wsią. Próby odzyskania utraconych praw miejskich zapoczątkowano w połowie lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. 14 grudnia 1983 roku Gminna Rada Narodowa podjęła uchwałę o wystąpieniu do władz wojewódzkich i centralnych o przywrócenie Gardei zawieszonych praw miejskich . Na czele komitetu stanął ówczesny Przewodniczący Gminnej Rady Narodowej Eugeniusz Janusiewicz . Niestety, jedną z przeszkód na drodze do stania się ponownie miastem, która zaważyła na decyzji władz państwowych był brak szkoły średniej. Dzisiejsza, współczesna Gardeja niczym nie przypomina dawnego, sennego, przygranicznego miasteczka. Zmieniły się granice państw, dawna, niemiecka ludność na zawsze opuściła swoje rodzinne strony. Na ich miejsce przybyli osadnicy z najdalszych zakątków Polski. Wśród obecnych mieszkańców nie brakuje potomków przybyszów z dawnych polskich Kresów Wschodnich. Ci nowi mieszkańcy na nowo budowali oblicze Gardei. Zaledwie kilka miesięcy po zakończeniu działań wojennych, w dawnym budynku niemieckiej szkoły zaczęła działać szkoła, tym razem polska. Szkolnictwo w Gardei na przestrzeni minionych dziesięcioleci Dawne kroniki i zapiski odnotowują istnienie w Gardei szkół już w XVI wieku. To oczywiście nie oznacza, że wcześniej w miasteczku z oświatą na poziomie elementarnym nie miano styczności. Niestety, nie zachowały się żadne źródła drukowane, które w pełni udowadniałyby istnienie takiej szkoły. Możemy jednak domniemywać, na podstawie dziejów innych miasteczek, że szkoły istniały już w pierwszych latach funkcjonowania grodu. Miejscem nauki dzieci był zapewne gardejski kościół. Jednak 1586 roku kroniki zanotowały, że nauczyciel szkoły gardejskiej uczył dzieci po polsku, dlatego wizytator zlecił zatrudnienie pomocnika, Andrzeja Petermanna, który znał język niemiecki .W roku 1756 rektor Orlavius skarżył się na złą frekwencję wśród pobierających naukę chłopców. W tym samym czasie istniała także szkoła dla dziewcząt. Pod koniec XVIII wieku przestaje jednak funkcjonować. Dopiero burmistrz Carl Chuddoba w 1817 roku otworzył ją na nowo. W 1853 roku uczniowie pobierali naukę w trzech klasach. Kilkanaście lat później szkoła zyskała jeszcze czwartą klasę. Po zakończeniu II wojny światowej, równocześnie z prowadzoną akcją osiedleńczą, jako pierwsza w wolnej Polsce organizuje się szkoła. Szkołę w Gardei, podobnie jak w całym kraju, organizowano wśród ogromnych zniszczeń. Nie można zapominać, że odradzająca się szkoła była zupełnie odmienna o tej, jaką pamiętali uczniowie i ich rodzice tuż przed wybuchem II wojny światowej. To miała być nową, socjalistyczna szkoła. Podstawowymi aktami prawnymi, które regulowały sprawę organizacji szkolnictwa podstawowego w pierwszych latach powojennych były wytyczne do organizacji publicznych szkół powszechnych w roku szkolnym 1945/46, dekret o organizacji w okresie przejściowym z 23 września 1945 roku oraz zarządzenie Ministra Oświaty w sprawie organizacji roku szkolnego 1945/46. 1 września 1945 roku nominację na pierwszego kierownika szkoły w Gardei otrzymał Franciszek Miętkiewicz. Organizacja szkoły, według zapisków w kronice szkolnej postępowała raźno naprzód Dawny budynek niemieckiej szkoły nie nadawał się do prowadzenia zajęć. Był zniszczony, sprzętu prawie nie było, a pomoce szkolne – potłuczone. Mimo to w dwóch izbach lekcyjnych prowadzono regularne zajęcia, a naukę pobierało 120 osób. Obwód szkoły obejmował wówczas wsie: Osadniki, Dziwno, Kalmuzy, Gardeję i i II. 1 listopada 1945 roku do szkoły przybył nowy nauczyciel, Jan Prass. Opracowano nowy rozkład zajęć, tworząc komplety. Wiele dzieci chodziło wcześniej do szkół niemieckich, kończąc 6 i 7 klas, nie potrafili czytać i pisać po polsku. W kolejnym roku szkolnych zwiększyła się liczebność uczniów. Miało to bezpośredni związek z zasiedlaniem kolejnych wsi w tym Dziwna, Kalmuz, Hermanowa, Karolewa. Wprowadzenie przez Sejm ustawy o likwidacji analfabetyzmu spotęgowały problemy lokalowe i kadrowe gardejskiej podstawówki. Mimo to szkoła funkcjonowała, a jej mury opuszczali w pierwszej kolejności nauczeni czytania i pisania dorośli byli analfabeci. W roku szkolnym 1950/51 pierwsza grupa uczniów opuściła mury szkole kończąc tym samym siódmą klasę. Byli to pierwsi w dziejach gardejskiej placówki absolwenci. Ale w szkole w dalszym ciągu uczyło zaledwie pięciu nauczycieli. Dzieci w szkole 205, sal lekcyjnych 5.Nauka odbywa się na dwie zmiany, gdyż jest 7 klas i 7 oddziałów - czytamy w szkolnej kronice. Mimo trudności szkoła w Gardei była jedną z lepiej zorganizowanych szkół w gminie z siedmioma klasami. W maju 1951 roku nastąpiło przeniesienie szkoły z budynku przy ulicy Kwidzyńskiej do budynku po kapitalnym remoncie przy ulicy Grudziądzkiej. Poprzedni budynek przeznaczono na Dom Kultury. W roku 1958 KC PZPR skierował apel do społeczeństwa, aby uczcić Tysiąclecie Państwa Polskiego wzniesieniem ze środków społecznych Tysiąca Szkół – Pomników 1000-lecia .Na początku sierpnia 1962 roku został wmurowany kamień węgielny pod budowę nowej szkoły im. Tysiąclecia Państwa Polskiego z funduszu społecznego. 18 stycznia 1964 roku nastąpiło jej otwarcie. Uroczystość przebiegała w godzinach popołudniowych, przecięcia wstęgi dokonał poseł Wycech . Do szkoły 1000-lecia została przeniesiona tylko część oddziałów. Pozostałe nadal pobierały naukę w starym budynku. Z czasem w budynku przy ulicy Grudziądzkiej pozostały tylko klasy nauczania początkowego. Na stałe całe nauczanie zintegrowane wróciło do nowego budynku dopiero w 2000 roku. Wówczas dawna szkoła tysiąclecia została rozbudowana, przybyła pełno wymiarowa hala sportowa oraz blok nauczania zintegrowanego. Lata siedemdziesiąte ubiegłego wieku niosły ze sobą dynamiczne przeobrażenia oświatowe. Reforma z 1973 roku zakładała tworzenie zbiorczych szkół gminnych. Na terenie obecnej gminy Gardeja stworzono dwie szkoły zbiorcze: w Gardei i Wandowie. Przetrwały one zaledwie trzy lata, gdyż kolejna reforma, tym razem administracyjna pociągnęła za sobą przeobrażenia w sieci szkół. Nowy, socjalistyczny ustrój państwa zakładał powszechny dostęp dzieci i młodzieży do oświaty. Mamy tu na myśli nie tylko szkolnictwo podstawowe ale również i średnie. Podobne zamysły miały być realizowane w przypadku podejmowania studiów. Przez długi czas ówczesne władze uważały, że podstawowym zadaniem sieci szkolnej, stworzonej w Polsce Ludowej jest zapewnienie realizacji pełnej powszechności nauczania, a rozmieszczenie szkół podstawowych w kraju musi być takie, aby ani jedno dziecko nie znalazło się poza szkołą . Szkoła powinna znajdować się w takim położeniu, aby droga dziecka z domu do szkoły była możliwie najkrótsza i wynosiła dla dzieci młodszych w wieku 7 – 10 lat do 3 kilometrów, natomiast dla dzieci starszych do 4 km. Biorąc pod uwagę te czynniki oraz liczbę uczniów – czynnik demograficzny, utworzono obwody szkolne. W warunkach wiejskich obwód mógł obejmować jedną lub kilka sąsiednich wsi. Obwody szkolne mogły być małe z niewielką liczbą dzieci, a tym samym małymi szkołami, położonymi w niewielkim oddaleniu od miejsca zamieszkania dzieci. Minęło zaledwie kilka lat i w pierwszej kolejności finanse i wyludnianie się wsi spowodowało na przełomie lat 70-tych i 80-tych ubiegłego wieku zapoczątkowanie procesu komasacji szkół. Zmiany w organizacji sieci szkolnej na przestrzeni 60-lecia w naszym kraju polegały na tworzeniu nowych szkół, komasacji szkół, likwidacji szkół małych oraz reaktywowanie zlikwidowanych. Główne zmiany organizacyjne w sieci szkolnej, również w gminie Gardeja polegały na wprowadzeniu w latach 1970 – 73 podziału na dwie kategorie szkół podstawowych. Pierwszą kategorię stanowiły macierzyste placówki szkolne, drugą podlegające im punkty filialne. Podział ten miał poważny wpływ na zmiany w sieci polegające na likwidacji szkół małych, które nie miały warunków do organizowania pracy dydaktyczno – wychowawczej na odpowiednim poziomie i stwarzanie możliwości dowożenia uczniów do szkół wyżej zorganizowanych. W latach 1974 – 76 znaczący wpływ na prawidłowe funkcjonowanie szkół wywarła reforma administracyjna w naszym kraju, polegająca na tym, że podstawową jednostką administracyjną stała się gmina . Miejscowość będąca siedzibą władz gminnych, miała stać się centrum życia społeczno – politycznego, gospodarczego i oświatowo – kulturalnego, w której powoływano zbiorczą szkołę gminną. W związku z organizacją zbiorczych szkół i zmianą sieci pojawił się problem dowożenia uczniów. Kolejny czynnik, czyli spadek liczby urodzeń rozpoczął proces likwidacji wielu małych placówek. W 1979 ta tendencja została zahamowana, a powodem był wzrost liczby dzieci. W niektórych miejscowościach, tam gdzie zlikwidowano szkoły lub obniżono ich stopnie organizacyjne, nastąpił proces reaktywacji. Podobnym zmianom podlegała siec szkół funkcjonujących w gminie Gardeja. Na sieć szkolnictwa podstawowego w gminie Gardeja na przełomie 70-tych i 80-tych lat ubiegłego wieku składały się następujące szkoły: Gardeja, Otłowiec, Zebrdowo, Czarne Dolne, Czarne Małe, Pawłowo, Wandowo, Trumieje, Otoczyn, Morawy, Klasztorek, Cygany, Rozajny, Bądki. Od początku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku mamy do czynienia z powolnym kurczeniem się liczby szkół. Ostatnia reforma oświaty, likwidująca 8-klasowe szkoły podstawowe i powołująca do życia gimnazja ostatecznie zmieniła oblicze gardejskiego szkolnictwa. Z istniejących czternastu placówek pozostało już tylko siedem. W Wandowie powołano do życia gimnazjum, w Trumiejach, Czarnem Dolnem, Morawach, Cyganach, Otłowcu istnieją 6 – klasowe szkoły podstawowe. W Gardei, decyzją władz gminnych powstał zespół szkół, posiadający w swoich strukturach szkołę podstawową z oddziałami sportowymi oraz gimnazjum z oddziałami sportowymi.